کوثر نامی است که با پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) در یاد و خاطره ما ثبت شده است. نامی که گویی فرستاده خدا، قرآنش و اهل‌بیتش را به ما یادآوری می‌کند، زیرا سوره‌ای است در قرآن که رسولش را در همه آیات مخاطب قرار داده و به او بشارت «کوثر» داده است. کوثری که در میان مفسران و همچنین براساس روایات، معناها و تعابیر متعددی بر آن وارد شده است. در ادامه به مناسبت ایام شهادت حضرت زهرا(س) نگاهی به تفاسیر و روایات درخصوص این سوره خواهیم داشت.

روایتی بر شرح نزول

در روایت آمده است مختاربن‌فُلفل گوید: از انس شنیدم که می‌گفت: رسول خدا(ص) اندکی به خواب رفت. سپس تبسم‌کنان از خواب سر برداشت. پرسیدیم: چه چیزی شما را به خنده آورده است؟ فرمود: اندکی پیش، سوره‌ای بر من نازل شد. آن‌گاه سوره‌ کوثر را تلاوت فرمود: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ* فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ* إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ».(تفسیر اهل بیت(ع)، ج۱۸، ص۴۰۶، فرات الکوفی، ص۶۰۹) همچنین در شأن نزول این سوره آمده سوره کوثر درباره سخنی که عاص بن وائل درباره پیامبر(ص) گفت، نازل شده است. او به علت آنکه عبدالله فرزند رسول خدا(ص) از دنیا رفته بود و پیامبر پسری نداشت، در جمع بزرگان قریش از پیامبر(ص) با واژه ابتر(بی‌نسل) یاد کرد. (مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص ۸۳۶) خداوند با این سوره، به پیامبر(ص) دلداری داد که به او خیر فراوان عطا شده است. همچنین به او بشارت داد دشمنان او ابتر خواهند بود. (تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص ۳۶۹)
کوثر جزو سوره‌هایی است که در مکه و در ترتیب نزول، پانزدهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره که کوچک‌ترین سوره قرآن است ۱۰ کلمه و ۴۳ حرف دارد و بنا به گفته مفسران، دارای ویژگی‌های خاصی است. سوره کوثر که مانند سوره‌های ضحی و انشراح، در همه آیاتش پیامبر(ص) را خطاب قرار داده، اشاره به نعمتی به نام کوثر دارد که خداوند به پیامبرش عطا کرده است. مفسران، کوثر را به خیر فراوان تفسیر کرده‌اند. خیری که از پیامبر(ص) خواسته شده در برابر آن، نماز بخواند و قربانی کند. بعضی از کلمات این سوره مانند «کوثر»، «نحر» و «ابتر» تنها یک بار در قرآن آمده‌اند.

تو برای همیشه می‌مانی

همچنین از آیت‌الله العظمی جوادی آملی در این باره می‌خوانیم: «در جریان سوره کوثر مستحضرید که غالب مفسران شیعه و سنی گفتند عده‌ای از صنادید قریش، مشرکان، بدخواهان و معاندان، روی همان سنت‌های باطلی جاهلیت گفتند: پیغمبر(ص) بعد از مردن، نام و مکتب و یادش از بین می‌رود، برای اینکه او پسر ندارد! درباره دختر باورشان این بود «بنونا بنو ابناءنا و بناتنا بنوهنّ ابناء رجال الاباعد». این شعر، شعار رسمی جاهلیت بود. می‌گفتند: پسران ما و نوه‌های پسری ما، فرزندان ما هستند اما نوه‌های دختری ما فرزند ما نیستند. این‌ها فرزند مردان دیگرند! این‌ها برای زن حرمتی قائل نبودند. برای فرزندهای دختر حرمتی قائل نبودند. می‌گفتند: به ما مربوط نیست و اظهار می‌کردند: چون پیغمبر پسرش قبلاً درگذشت و اکنون پسری ندارد و جز دختر چیزی از او نمانده است، با مردن او، مکتب و نام و دین او سپری می‌شود و از بین می‌رود. اما ذات اقدس اله فرمود تو برای همیشه می‌مانی! برای اینکه من به تو چیزی دادم که هیچ کسی نمی‌تواند او را از بین ببرد و به تو فرزندی دادم که حافظ و مجری آن چیز است. آن چیزی که به تو دادم، قرآن و آن کسانی هم که حافظ قرآن، مفسر، مبین، معلم، مجری احکام و حقوق قرآن‌اند، فرزندان همین دخترند. فرمود: انّا أعطیناک الکوثر. این کوثر مصادیق فراوانی دارد؛ دین هست، قرآن هست و ولایت هست. انّا أعطیناک الکوثر. فصلّ لربّک والنحر. انّ شانئک هو الأبتر. یعنی آن‌ها که تو را شماتت می‌کردند، ابتر بودن تو را در نظر داشتند، آن‌ها ابترند نه تو». (آیت‌الله العظمی جوادی آملی/ بهمن ۱۳۹۵)

مصادیق کوثر در روایات و تفاسیر

با نگاهی به روایات و تفاسیر متوجه می‌شویم از زمانی که رسول خدا(ص) این سوره را پس از نزول، برای مردم قرائت کردند در میان مردم و همین‌طور سپس در میان مفسران، این پرسش مطرح بوده کوثری که از جانب خدای رحمان به ایشان عطا شده چیست و مصداق چه چیزی است. جالب اینکه مفسران در تفسیر کوثر و اینکه کوثر چیست نظرات متعددی بیان کرده‌اند. به‌طور مثال بعضی کوثر را مصداق خیرکثیر عنوان کرده و برخی بنا به روایتی از رسول خدا(ص) آن را نهری در بهشت دانسته‌اند که متعلق به رسول خداست و اهل‌بیت(ع) و شیعیان راستین بر گرد آن به پیامبر(ص) خواهند پیوست. همچنین چون این سوره در پاسخ به افرادی مطرح شده که رسول خدا(ص) را ابتر خطاب می‌کردند، کوثر را اولاد پیامبر اعظم(ص) یعنی حضرت فاطمه(س) و فرزندانشان می‌دانند. دیگر مصادیق عنوان شده به این شرح است: توحید، مقام نبوت، قرآن و فضائل بسیار آن، فضائل رسول خدا(ص)، علم و حکمت، علمای امت و... . بنا به پایگاه ویکی‌فقه، اقوالی که از مفسران نقل شده افزون بر ۲۶قول است.

کوثر در اقوال علمای شیعه

فقیه و مفسر شیعه، آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در تفسیر نمونه به گزارش احادیث درباره کوثر پرداخته که دربردارنده همان احادیث مجمع‌البیان است. ایشان در ادامه، به اقوال مختلف درباره کوثر می‌پردازد و پس از بیان آن‌ها، به نقل از بسیاری از علمای شیعه، فاطمه زهرا(س) را از روشن‌ترین مصادیق آن بیان کرده و در ادامه به کثرتِ نسل پیامبر(ص) از طریق فاطمه زهرا(س) اشاره می‌کند. (تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص ۳۷۵)
همچنین آیت‌الله العظمی جوادی آملی، مفسر قرآن، کوثر را مربوط به حضرت فاطمه(س) می‌داند که ۱۱ امام از نسل او متولد و فخر جهان شدند و شرق و غرب عالم را نام آن‌ها و فرزندانشان اداره می‌کند. (دروس تفسیر، سوره کوثر) علامه طباطبایی، مفسر شیعی در المیزان تصریح دارد: چون غرض سوره کوثر، آسوده کردن خاطر پیامبر(ص) بوده، تعبیر «إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ» به‌کار رفته است؛ این تعبیر دلالت بر مالکیت پیامبر(ص) نسبت به کوثر دارد و این از خبرهای غیبی قرآن است، چرا که خداوند پس از درگذشت آن حضرت، برکتی در نسلش قرار داد، به‌طوری که در همه عالم هیچ نسلی معادل آن دیده نمی‌شود، آن هم با آن همه بلاها که بر سر خاندانش آوردند و گروه‌گروه از ایشان را در جنگ‌های خانمان‌سوز کشتند. (المیزان، ج ۲۰، ص۳۷۱)

یک خیر کثیر استثنایی

اما در پایان مروری داریم بر درس‌های حجت‌الاسلام قرائتی در باب این سوره استثنایی: «این سوره همه چیزش استثنایی است. کلماتش استثنایی است، چون «إِنَّا أَعْطَیْنا» هیچ جای قرآن نیست. کوثر هیچ جای قرآن نیست. «فَصَلِّ لِرَبِّکَ» هیچ جای قرآن نیست. «وَ انْحَرْ» هیچ جای قرآن نیست. «إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ» هم هیچ جای قرآن نیست. کلماتش منحصر به‌فرد است. از نظر کوچک‌تر بودن، هیچ جای قرآن سوره به این کوچکی نداریم. از نظر محتوا، خود سوره کوثر، کوثر است. «إِنَّا أَعْطَیْناکَ‏ الْکَوْثَرَ» ما به تو کوثر دادیم. کوثر یعنی زیاد. یک زیادی خوب است و یک زیادی بد. «أَلْهاکُمُ التَّکاثُر»(تکاثر/۱)، «إِنَّا أَعْطَیْناکَ‏ الْکَوْثَرَ» تکاثر از کثیر است؛ کوثر هم از کثیر است. از این کثیر هم می‌شود تکاثر درست کرد، هم کوثر. یکی خوب است و یکی بد. کوثر خوب است ولی تکاثر بد. کوثر خیر زیادی است که هدیه‌ خداست. هروقت به پیغمبر(ص) جسارت کردند، خدا یک سیلی به آن‌ها زد. به پیغمبر(ص) گفتند مجنون، «إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ‏»(حجر/۶) قطعاً تو جن‌زده هستی. آیه نازل شد «ما أَنْتَ‏ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُون‏» (قلم/۲) به لطف خدا تو دیوانه نیستی. به پیغمبر(ص) گفتند شاعر، «وَ ما عَلَّمْناهُ‏ الشِّعْر وَ ما یَنْبَغِی لَهُ».(یس/۶۹) به پیغمبر(ص) گفتند ساحر؛ هر متلکی به پیغمبر(ص) گفتند، خدا جواب داد. اما این متلک ابتر را خدا جواب نداد و یک سوره فرستاد. باقی متلک‌ها را با جمله جواب می‌داد، اما کلمه‌ ابتر را خدا با یک سوره جواب داد. نمی‌گوید: «ان شانئک الابتر» می‌گوید: «إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ» یعنی هرکس در تاریخ، تو را ناقص بداند، خودش ناقص است. پیغمبر(ص) که از دنیا رفت، همه سمت خلیفه اول رفتند. چند نفری سمت حضرت علی(ع) بودند. در غدیرخم ۱۰۰هزار نفر بودند، در این ۱۰۰هزار نفر، چهار نفر با علی(ع) بودند. یعنی شیعه یک ۲۵هزارم بود. الان شیعه یک سوم مسلمان‌هاست. چطور شد این‌قدر رشد کرد؟ «إِنَّ شانِئَکَ‏ هُوَ الْأَبْتَرُ» خدا گفته اسلام کره‌ زمین را خواهد گرفت». (حجت‌الاسلام قرائتی، بهمن ۹۶)